Funkcja techniczna towaru a ochrona wzoru przemysłowego | Co do zasady

Zakresem ochrony wzorów przemysłowych nie są objęte cechy, które wynikają wyłącznie z funkcji technicznej produktu. Czy oznacza to, że każda cecha wzoru spełniająca jakąś funkcję techniczną będzie wyłączona spod ochrony?  A zatem czy ochronie podlegają wyłącznie artystyczne cechy wzoru? Poniżej krótko odpowiadamy na te pytania.

Jeżeli postać produktu lub jego części różni się od wcześniejszych wzorów (czyli jest nowa) i ma indywidualny charakter (czyli wywiera odmienne całościowe wrażenie na zorientowanym użytkowniku niż wzór wcześniej udostępniony publicznie), może uzyskać ochronę jako wzór przemysłowy – krajowy, wspólnotowy lub międzynarodowy. W praktyce jako wzory często rejestrowane są np. ubrania, meble, oświetlenie, zabawki oraz wiele innych postaci produktów, jak opakowania czy sprzęt sportowy.

Funkcja techniczna

Prawa chroniące dobra wzornictwa przemysłowego nie mogą być jednak wykorzystywane do ochrony rozwiązań, dla których przeznaczone są inne prawa własności intelektualnej (np. patent czy prawo ochronne na wzór użytkowy), ani blokować innowacyjności gospodarki, prowadząc do monopolizacji form i kształtów produktów, które muszą zostać odtworzone w określony sposób, aby produkt mógł spełniać swoje funkcje.

Właśnie dlatego ochrona wynikająca z prawa ze wzoru nie obejmuje tych cech postaci produktu, które wynikają wyłącznie z jego funkcji technicznej¹. I tak na przykład Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (dalej jako: EUIPO lub OHIM) stwierdził, że funkcją gaśnic jest gaszenie ognia. Aby tę funkcję realizować, gaśnice muszą zawierać pojemnik ognioodporny przystosowany do środka gaśniczego, dyszę wyładowującą ten środek, uchwyt i spust, a nadto elementy te muszą spełniać wymogi bezpieczeństwa. EUIPO, w sprawie o unieważnienie wzoru gaśnicy przedstawionego poniżej, uznał, że wzór nie jest podyktowany wyłącznie funkcją techniczną produktu, mimo że gaśnice produkowane według niego będą te funkcje realizować²:

Co więc w praktyce oznacza wyłączenie spod ochrony ze względu na funkcję techniczną?

Znaczenie i konsekwencje wyłączenia

Wyłączenie spod ochrony tych cech wzoru, które wynikają tylko z funkcji technicznej towaru, nie stanowi przeszkody w rejestracji wzoru. Rejestracja dokonywana jest na podstawie zgłoszenia, przy czym jego weryfikacja ogranicza się do sprawdzenia prawidłowości wypełnienia formularza i nie obejmuje badania, czy dany wzór spełnia przesłanki udzielenia ochrony. Rejestracja jest więc prosta, co – niestety – czasem okazuje się złudne. Może zdarzyć się tak, że zarejestrowany wzór nie jest w całości objęty ochroną, gdyż jego cechy uwarunkowane funkcją techniczną są spod niej wyłączone.

Często zgłaszają się do nas właściciele zarejestrowanych wzorów, którzy chcą dochodzić ich ochrony, nie zdając sobie sprawy, że jej zakres może być ograniczony. Cechy wzoru, które wynikają wyłącznie z funkcji technicznej produktu, nie są w ogóle brane pod uwagę przy ocenie naruszenia wzoru, gdyż pozostają poza zakresem chronionym tym prawem. Również w postępowaniu o unieważnienie rejestracji wzoru cechy wyłączone z ochrony przez wzgląd na funkcję techniczną towaru nie są uwzględniane przy ocenie zasadności unieważnienia rejestracji wzoru jako niespełniającego przesłanek ochrony. To oznacza, że ocenie podlegają wtedy wyłącznie pozostałe cechy wzoru, niewynikające z funkcji produktu.

Kryterium wielości form…

Ocena cech wzoru, które wynikają wyłącznie z funkcji technicznej produktu, wciąż budzi kontrowersje.

Pierwotnie dominował pogląd³, zgodnie z którym ocena powinna być dokonywana na podstawie tzw. kryterium wielości (mnogości) form. Zakłada ono, że jeżeli dana cecha wzoru jest jedyną formą, dzięki której produkt może osiągnąć określony rezultat techniczny zgodny z jego przeznaczeniem, wtedy cecha ta powinna być traktowana jako wynikająca wyłącznie z funkcji towaru, a w związku z tym być wyłączona spod ochrony na podstawie prawa ze wzoru. Jeśli jednak możliwe jest ustalenie, że funkcja produktu będzie realizowana także wtedy, gdy zastosowana zostanie inna forma badanej cechy, to uznaje się, że cecha ta nie wynika wyłącznie z funkcji technicznej towaru, a tym samym jest objęta ochroną. Kryterium wielości form sprowadza się do wykazania istnienia alternatywnej formy danej cechy wzoru.

… a podejście EUIPO

Teoria wielości (mnogości) form bywa krytykowana jako zbyt liberalna. Wskazuje się, że umożliwia ona legalne zmonopolizowanie rozwiązań, których ochrona powinna podlegać surowszym wymogom, np. patentowym czy właściwym dla wzorów użytkowych. W praktyce bowiem niezwykle rzadko mamy do czynienia z cechami wzoru, które stanowią jedyne możliwe do zastosowania rozwiązanie, które realizuje określoną funkcję produktu, nieposiadające form alternatywnych.

W związku z tym w nowszych decyzjach EUIPO widać odejście od kryterium mnogości form. Zamiast niego coraz częściej dokonuje się analizy, czy decyzja o wyborze cechy produktu była całkowicie uwarunkowana względami technicznymi, czy też projektantowi przyświecały jakieś inne pobudki. To podejście, przedstawione przez EUIPO m.in. w decyzji Trzeciej Izby Odwoławczej z 22 października 2009 r. w sprawie R 690/2007-3⁴, stawia na rzeczywisty charakter zastosowania cech produktu, a nie na istnienie formy alternatywnej rozwiązania. Metodologia ta polega na badaniu, czy wybór danej cechy jest podyktowany wyłącznie dbaniem o funkcjonalność produktu (np. zwiększeniem efektywności realizacji określonej funkcji), czy też – choćby w niewielkim stopniu – wpływa na wygląd (postać) produktu, a więc czy względy inne niż czysto techniczne miały znaczenie dla stworzenia danej cechy wzoru w określony sposób⁵. W uproszczeniu cecha nie podlega ochronie, gdy konieczność osiągnięcia lub poprawy funkcji technicznej produktu jest jedynym czynnikiem, z powodu którego została zastosowana. Jeśli jednak względy inne niż funkcjonalne odgrywają rolę w jej opracowaniu, to cecha ta nie podlega wyłączeniu z ochrony na mocy omawianego ograniczenia.

Takie badanie przeprowadził EUIPO m.in. wobec poniżej zaprezentowanego wzoru zarejestrowanego dla produktów oznaczonych jako obrabiarki, sieczkarki, unieważniając go ze względu na to, że każdy istotny element tego wzoru – zdaniem EUIPO – został wybrany z myślą o osiągnięciu jak najlepszej wydajności produktu, dzięki czemu wszystkie te cechy są zdeterminowane jego funkcją:

Trzeba przy tym pamiętać, że nawet jeśli określona cecha wzoru uznana zostanie za wyłączoną z zakresu ochrony ze względu na funkcję techniczną, nie jest to równoznaczne z nieważnością całego wzoru. Wzór nie podlega ochronie w całości wtedy, gdy jego wszystkie istotne cechy wynikają wyłącznie z funkcji technicznej produktu. W przeciwnym razie wyłączenie dotyczy tylko konkretnego, kwestionowanego elementu wzoru, a pozostała jego część dalej korzysta z ochrony przewidzianej prawem.

A co z walorami estetycznymi?

Uspokajamy – wzory nie muszą cechować się wartością estetyczną, gdyż prawodawca zakładał udzielanie ochrony wszelkiego rodzaju nowym wzorom, które mają indywidualny charakter. To, czy produkt wygląda dobrze czy źle, nie ma więc znaczenia. Ochronie podlega postać produktu, a artyzm czy wyrafinowanie pozostają poza oceną normatywną i nie wpływają na możliwość przyznania ochrony określonemu wzorowi.

Nie ma przeszkód, by udzielać ochrony wzorom produktów, których wygląd jest w dużym stopniu, lecz nie wyłącznie, determinowany względami funkcjonalnymi. Niemniej jednak, dokonując zgłoszenia takiego wzoru, trzeba mieć na uwadze, że może ono zostać w przyszłości ocenione przez pryzmat metodyki wypracowanej przez EUIPO. A zatem jeśli względy estetyczne są całkowicie bez znaczenia dla postaci produktu, a istotne jest jedynie to, czy produkt dobrze funkcjonuje, to wówczas może się okazać, że nie będzie on – w całości lub części – chroniony.

Podsumowanie

O ile uzyskanie prawa z rejestracji wzoru jest stosunkowo proste, o tyle kwestią skomplikowaną okazuje się ustalenie zakresu ochrony i jej dochodzenie. Dlatego już na etapie zgłaszania wzoru warto przemyśleć, co rzeczywiście zamierzamy chronić, aby rejestracja nie była celem samym w sobie. W przeciwnym razie może okazać się jedynie wydmuszką, która nie zapewni realnej ochrony. Bez wątpienia warto jednak inwestować we wzornictwo produktów, które przy zapewnieniu właściwej ochrony może być długofalową strategią decydującą o sukcesie rynkowym. Chcąc chronić wzór efektywnie, trzeba mieć na uwadze problematykę wyłączenia z ochrony cech podyktowanych funkcją techniczną produktu oraz to, że orzecznictwo odchodzi od liberalnej teorii mnogości form i odwołuje się do rzeczywistego celu zastosowania określonych cech wzoru.

Lena Marcinoska, Paulina Piekut, praktyka własności intelektualnej kancelarii Wardyński i Wspólnicy