Skazujący wyrok karny pomaga uzyskać pełne odszkodowanie za szkody wyrządzone przestępstwem
Praktyczne skutki zasady mocy wiążącej prawomocnego wyroku skazującego w cywilnoprawnym procesie o odszkodowanie.
Działania podjęte w ramach postępowania karnego przeciwko sprawcy przestępstwa, które spowodowało szkody na osobie lub majątku, pomimo wyroku skazującego mogą nie doprowadzić do uzyskania pełnej kompensacji szkody. W tekście Obowiązek naprawienia szkody – jak ustawodawca chroni pokrzywdzonego wyjaśniamy, dlaczego uzyskanie w procesie karnym pełnego odszkodowania – obejmującego zarówno poniesione straty, jak i utracone korzyści (art. 361 § 2 k.c.), a także odsetki za zwłokę (art. 481 k.c.) – może być bardzo trudne. Tu przypominamy tylko, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się niestety pogląd, że szkodą, do której naprawienia sąd karny zobowiązuje sprawcę na podstawie art. 46 k.k., jest równowartość rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa. Przy ustalaniu wysokości szkody nie jest dopuszczalne uwzględnianie tych jej składników i elementów, które wynikły z następstw czynu. Dlatego uzyskanie pełnego odszkodowania (zadośćuczynienia) za szkody wyrządzone przestępstwem może wymagać powództwa cywilnego skierowanego do sądu cywilnego.
Nie oznacza to jednak, że skazujący wyrok karny nie pomaga w uzyskaniu pełnej kompensacji uszczerbku wyrządzonego przestępem. Przeciwnie, wynik postępowania karnego – jeśli ma postać prawomocnego wyroku skazującego – ma doniosłe znaczenie dla planowania i podejmowania działań mających na celu uzyskanie odszkodowania (zadośćuczynienia) właśnie na drodze cywilnoprawnej. Chodzi tutaj, co należy podkreślić, o działania zarówno przeciwko skazanemu sprawcy (współsprawcy, sprawcy kierowniczemu, pomocnikowi, podżegaczowi), jak i wobec osób nieobjętych skazaniem, które – ze względu na określoną prawnie więź z przedmiotem lub podmiotem przestępstwa – mogą ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą wobec osoby poszkodowanej (pokrzywdzonej) przestępstwem. Przykładem mogą być osoby, które świadomie skorzystały z wyrządzonej przestępstwem szkody.
Przyczyną takiego stanu rzeczy jest przede wszystkim treść art. 11 k.p.c.: „Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną”.
Już w tym miejscu należy podkreślić, że przepis art. 11 k.p.c., jako przepis procesowy, nie reguluje i nie przesądza kwestii odpowiedzialności cywilnej. O skutkach cywilnoprawych wynikających z czynu objętego prawomocnym wyrokiem skazującym decyduje cywilne prawo materialne. Zaś z art. 11 k.p.c. wynika przede wszystkim prejudycjalność (moc wiążąca) prawomocnych wyroków karnych dla spraw cywilnych. Nakazuje ona przyjąć sądowi cywilnemu, że – tak jak to orzekł prawomocnie sąd karny – określone przestępstwo zostało popełnione przez daną osobę. Istota związania wynikającego z art. 11 k.p.c. polega na wyłączeniu dokonywania w postępowaniu cywilnym ustaleń faktycznych innych niż te, których dokonał sąd karny w sentencji wyroku skazującego. To ostatnie oznacza, że nie są wiążące ustalenia zawarte tylko w uzasadnieniu wyroku skazującego, które nie zostały odpowiednio uwzględnione w jego sentencji.
Zasada prejudykatu wynikającego z art. 11 (zdania pierwszego) k.p.c. ma charakter bezwzględnie obowiązujący w stosunku do sprawcy przestępstwa skazanego w procesie karnym. Osoba taka, jako pozwana w sprawie cywilnej, nie może podważać ustaleń wyroku skazującego ją za popełnienie przestępstwa, jeżeli determinują one sentencję tegoż orzeczenia. Związanie sądu ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego wyłącza możność obrony przed roszczeniem deliktowym sprzecznej z tymi ustaleniami; wyłącza też skuteczne podniesienie przez sprawcę zarzutu pozbawienia możności obrony w tym zakresie. Wyłączona jest tym samym możliwość dowodzenia w postępowaniu cywilnym, że prawomocny skazujący wyrok karny z jakichkolwiek przyczyn jest wadliwy.
Związanie sądu cywilnego ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do wyrządzenia przestępstwem szkody uzależnione jest od tego, czy wysokość szkody stanowi element stanu faktycznego objętego tym przestępstwem. Związanie to będzie miało miejsce, jeśli rozmiar szkody stanowi niezbędny element stanu faktycznego przestępstwa, nie zaś posiłkowy czy też ocenny. Dla przykładu: dla bytu przestępstwa z art. 296 k.k. konieczne jest dowodne wykazanie w wyroku skazującym, że sprawca tego czynu wyrządził powierzającemu zarząd szkodę znacznych rozmiarów (tj. przekraczającą wartość 200 000 zł – art. 115 § 5 w zw. z § 7 k.k.). Dlatego wyrok skazujący prawomocnie za przestępstwo z art. 296 § 1 k.k. będzie miał prejudycjalny charakter dla sądu cywilnego tylko w zakresie wyrządzenia przez sprawcę (współsprawcę itd.) przestępstwa nadużycia zaufania szkody „co najmniej znacznych rozmiarów”. Jednakże gdyby sąd karny określił tylko w uzasadnieniu wyroku (a nie w sentencji) wielkość wyrządzonej tym przestępstwem szkody np. na 500 000 zł, to takie ustalenie nie miałoby już dla sądu cywilnego charakteru prejudycjalnego w pełnym wymiarze (sąd cywilny nie musiałby przyjąć, że szkoda wyniosła 500 000 zł, ale – tak jak o tym była już mowa – musiałby ustalić, że wyniosła ona powyżej 200 000 zł.
Pomimo obowiązywania zasady prejudycjalności przestępca-sprawca szkody może powoływać się na wszelkie okoliczności, które mogą mieć wpływ na zmniejszenie jego odpowiedzialności cywilnej. Może więc wskazywać, że poszkodowany przyczynił się do szkody, lub też że obowiązek jej naprawienia jest wyłączony np. z powodu jej pokrycia, przedawnienia czy potrącenia.
Wszystkie powyższe uwagi na temat skutków obowiązywania zasady prejudykatu wynikającego z art. 11 (zdania pierwszego) k.p.c. mają odpowiednie zastosowanie do osób, które zostały prawomocnie skazane za współdziałanie sprawcze lub tzw. formy zjawiskowe przestępstwa (sprawstwo kierownicze i polecające, pomocnictwo, podżeganie).
Przepis art. 11 (zdanie drugie) k.p.c. – dopuszczając możliwość powoływania się w postępowaniu cywilnym przez osobę, która nie była oskarżona, na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialności cywilną – nie ustanawia jakiegoś wyjątku od związania sądu prawomocnym wyrokiem skazującym. Jak wskazuje się w orzecznictwie, użyte w zdaniu drugim art. 11 k.p.c. pojęcie „wszelkie okoliczności” oznacza takie tylko okoliczności, które wykraczają poza sferę ustaleń, co do których zachodzi określona w zdaniu pierwszym tego przepisu zasada bezwzględnego związania.
Zakres zastosowania art. 11 (zdanie drugie) obejmuje nie tylko przypadki odpowiedzialności za cudzy czyn. Przez odpowiedzialność cywilną w tym przepisie należy rozumieć wszelkie ujemne skutki cywilnoprawne mogące zależeć od stanowiącego przestępstwo zachowania innej osoby.
Przepis art. 11 (zdanie drugie) k.p.c. w żadnym razie nie umożliwia osobie trzeciej ponoszącej odpowiedzialność cywilną za skazanego – choćby ta nie była oskarżona (np. o sprawstwo kierownicze, pomocnictwo lub podżeganie) – powołania się w postępowaniu cywilnym na okoliczności przeczące jego winie lub efektywnego negowania ustaleń determinujących treść sentencji wyroku skazującego. Dlatego sądy cywilne orzekające w sprawie o odszkodowanie za cudzy czyn są także związane ustaleniami prawomocnego wyroku karnego co do popełnienia przez osoby nim skazane, a np. działające w imieniu lub na rzecz pozwanego, czynów opisanych w sentencji prawomocnego wyroku skazującego.
Należy jednak pamiętać, że w razie skazania sprawcy prawomocnym wyrokiem karnym za popełnienie przestępstwa prowadzącego do osiągnięcia korzyści przez osobę trzecią (nieobjętej skazaniem; której nie przypisano wyrokiem karnym dopuszczenia się współdziałania sprawczego lub zjawiskowej formy przestępstwa, jak pomocnictwo lub podżeganie) zasada mocy wiążącej wyroku karnego nie będzie obowiązywać przy ustalaniu istnienia świadomości owej osoby trzeciej uzyskania korzyści z przestępstwa, która to świadomość stanowi przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej – przewidzianą w art. 422 k.c. – osób korzystających ze szkody innych.
Adam Studziński, Zespół Dochodzenia Trudnych Wierzytelności kancelarii Wardyński i Wspólnicy
