W kierunku łatwiejszej konfiskaty dochodów pochodzących z działalności przestępczej w Unii Europejskiej - projekt dyrektywy | Co do zasady

Zgodnie z nowym projektem Komisji Europejskiej państwa członkowskie mają wprowadzić mechanizmy umożliwiające konfiskatę mienia pochodzącego z działalności przestępczej, nawet jeśli nie zapadł żaden wyrok skazujący.

Na podstawie art. 82 ust. 2 i art. 83 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, dających Parlamentowi Europejskiemu i Radzie prawo wprowadzania na obszarze Wspólnoty wiążących instrumentów w obszarze prawa karnego, Komisja Europejska zdecydowała się wystąpić w marcu 2012 roku z projektem dyrektywy wprowadzającym normy minimalne w zakresie zamrażania i konfiskaty dochodów z działalności przestępczej w Unii Europejskiej (2012/0036/COD/).

Choć brak jest ogólnych szacunków dotyczących zysków z działalności przestępczej na obszarze Unii Europejskiej (ONZ oceniał, iż w 2009 roku w skali świata było to 2,1 biliona USD, co stanowi 3,6% światowego PKB), w uzasadnieniu projektu nowej dyrektywy Komisja wskazuje, iż zyski te są bardzo duże. Za przykład podaje szacunki banku centralnego Włoch, zgodnie z którymi tylko w tym kraju wpływy z przestępczości zorganizowanej wprowadzone do legalnego biznesu w 2011 roku wyniosły 150 mld euro. Ocenia się, iż w Wielkiej Brytanii przychody z działalności przestępczej w 2006 roku wyniosły 15 miliardów funtów. Komisja wskazuje, iż równocześnie ogólna kwota środków odzyskanych przez poszkodowanych i państwa członkowskie pozostaje nieznaczna, wynosząc według szacunków za rok 2009 185 mln euro we Francji, 154 mln funtów w Wielkiej Brytanii, 50 mln euro w Holandii oraz 281 mln euro w Niemczech.

Celem skutecznego zwalczania przestępczości zorganizowanej poprzez uderzenie w jej opłacalność, której nie są w stanie wyeliminować dotychczasowe regulacje państw członkowskich, nastawione na zapewnienie gwarancji procesowych, Komisja Europejska przedstawiła projekt dyrektywy mającej wprowadzić jednolity w całym obszarze Wspólnoty model sankcji karnej umożliwiającej łatwą i pełną konfiskatę mienia pochodzącego z działalności przestępczej.

Istota projektu nowej dyrektywy sprowadza się do wprowadzenia mechanizmów pozwalających na konfiskatę mienia pochodzącego z działalności przestępczej także poza przedmiotowymi, podmiotowymi i czasowymi ramami postępowania karnego zakończonego wyrokiem skazującym lub w ogóle poza postępowaniem karnym (w ramach tzw. non-conviction based instruments, NCB).

Dyrektywa jako mechanizm harmonizacyjny nie będzie obowiązywać bezpośrednio na terenie Polski, ale jej przyjęcie oznaczać będzie obowiązek wprowadzenia krajowych rozwiązań odpowiadających treści jej przepisów. Ponieważ polskie prawo krajowe nie posługuje się w szczególności pojęciem „konfiskaty”, harmonizacja najprawdopodobniej zostanie zrealizowana w drodze nowelizacji m.in. przepisów art. 44 i 45 Kodeksu karnego dotyczących przepadku przedmiotów i korzyści pochodzących z przestępstwa.

Ponieważ zgodnie z postanowieniami Traktatu z Lizbony przepisy karne materialne mogą być uchwalane na poziomie wspólnotowym tylko w odniesieniu do tych przestępstw, które najogólniej rzecz biorąc mają charakter wspólnotowy (tzw. eurocrimes), projekt odnosi się tylko do ciężkich przestępstw takich jak handel narkotykami, handel ludźmi, pranie brudnych pieniędzy czy korupcja oraz do przestępczości zorganizowanej. Warto zwrócić uwagę na następujące przepisy dyrektywy.

Zgodnie z art. 4 projektu dyrektywy państwa członkowskie mają przyjąć regulacje pozwalające na konfiskatę nie tylko tego mienia, które w wyroku skazującym uznano za pochodzące z przestępstwa, którego wyrok dotyczy, ale także innego mienia należącego do skazanego w przypadku, gdy w oparciu o „szczególne fakty sąd uzna za znacznie bardziej prawdopodobne, że osoba skazana uzyskała dane mienie prowadząc podobną działalność przestępczą, a nie inną działalność” (chyba że dane mienie było już przedmiotem innego postępowania karnego albo nie mogłoby być przedmiotem żadnego postępowania karnego, np. z uwagi na przedawnienie). Implementacja tego przepisu oznaczać będzie zatem możliwość orzekania wobec osoby skazanej przepadku przedmiotów czy korzyści majątkowej nie tylko w wysokości odpowiadającej tej uzyskanej z popełnienia danego przestępstwa (wartości przedmiotów pochodzących z przestępstwa), ale także – jak głosi uzasadnienie projektu dyrektywy – „dodatkowego mienia, które według sądu pochodzi z innych podobnych przestępstw”, a zatem w oparciu o obniżony próg dowodu i bez bezpośredniego związku z ustaleniami, które doprowadziły do wydania wyroku skazującego.

Art. 5 proponowanej dyrektywy zobowiązywać ma państwa członkowskie do wprowadzenia środków umożliwiających konfiskatę korzyści i narzędzi pochodzących z przestępstwa bez uprzedniego wyroku skazującego „po przeprowadzeniu postępowania, które mogłoby doprowadzić do wydania wyroku skazującego, gdyby osoba podejrzana lub oskarżona była w stanie wziąć udział w postępowaniu sądowym, gdy wydanie wyroku skazującego nie jest możliwe, ponieważ podejrzany zmarł, jest chronicznie chory lub kiedy jego ucieczka lub choroba uniemożliwia przeprowadzenie skutecznego postępowania w rozsądnym terminie oraz niesie ze sobą ryzyko, że takie postępowanie zostałoby przedawnione na skutek obowiązujących terminów ustawowych”. Implementacja powyższego przepisu oznaczać będzie, iż możliwe stanie się prowadzenie postępowań karnych („postępowań, które mogłoby doprowadzić do wydania wyroku skazującego”) i zaoczne, bez konieczności wydania wyroku skazującego, orzekanie przepadku wobec osób zmarłych lub niemogących uczestniczyć w procesie np. ze względu na chorobę lub przebywanie za granicą. Rozwiązanie takie wymagać będzie zasadniczej rewizji obecnie obowiązujących w polskiej procedurze karnej norm zakazujących wszczynania i prowadzenia postępowań karnych wobec osób zmarłych (art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k.) czy też nakazujących zawieszenie postępowania w wypadku, gdy nie można ująć oskarżonego (art. 22 § 1 k.p.k.).

W art. 6 zastosowanie powyższych przepisów rozciągnięto na osoby trzecie, które otrzymały mienie pochodzące z przestępstwa, jeśli nie jest lub nie będzie możliwa jego konfiskata od skazanego albo gdy osoba trzecia otrzymała je bezpłatnie lub po zaniżonej wartości. Wprawdzie obecnie w prawie karnym (art. 45 § 3 k.k.) funkcjonuje mechanizm pozwalający na orzekanie przepadku w stosunku do mienia stanowiącego korzyść pochodzącą z przestępstwa, a znajdującego się w posiadaniu osób trzecich (przyjmuje się domniemanie, iż należy ono do sprawcy), ale zakres tej normy będzie musiał ulec zasadniczemu rozszerzeniu w zestawieniu z treścią wcześniej cytowanych art. 4 i 5 projektu, bowiem objąć on będzie musiał także przepadek orzekany bez uprzedniego wyroku skazującego.

Jakkolwiek czytelny jest cel proponowanych rozwiązań, budzą one poważne kontrowersje. W pierwszej kolejności należy wskazać, iż zdają się one stać w sprzeczności z art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku, gwarantującym prawo do rzetelnego procesu, w tym do osobistego w nim udziału, co nie byłoby możliwie np. w postępowaniach przeciwko osobom zmarłym, o których mowa w art. 5 proponowanej dyrektywy. Poważne wątpliwości budzi także zgodność proponowanych regulacji z przepisami konstytucji państw członkowskich, w tym polskiej.

Projekt dyrektywy oczekuje obecnie na pierwsze czytanie w Parlamencie Europejskim.

Jan Markiewicz, Zespół Rozwiązywania Sporów i Arbitrażu kancelarii Wardyński i Wspólnicy