Kiedy spółka nie zapłaci swojemu wspólnikowi
Ryzyka związane z otrzymywaniem przez wspólników spółki z o.o. wypłat z majątku spółki potrzebnego na pokrycie kapitału zakładowego.
Kodeks spółek handlowych zawiera szereg przepisów regulujących zasady dokonywania wpłat na kapitał zakładowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak również zasady otrzymywania przez wspólników wypłat ze spółki w związku z posiadanymi udziałami. W tej grupie przepisów znajdują się m.in. regulacje artykułu 189 k.s.h. przewidujące, w paragrafie 1 tego artykułu, że w czasie trwania spółki nie wolno zwracać wspólnikom wniesionych wkładów w całości ani w części (o ile przepisy szczególne działu o spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nie stanowią inaczej). Paragraf drugi powołanego artykułu przewiduje natomiast, że wspólnicy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie mogą otrzymywać z jakiegokolwiek tytułu wypłat z majątku spółki potrzebnego dla pełnego pokrycia kapitału zakładowego spółki. Pierwszy z powołanych powyżej przepisów miał swój odpowiednik w uprzednio obowiązującym Kodeksie handlowym i wyraża jedną z naczelnych zasad stabilności i ochrony kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz podkreśla odrębność majątkową spółki i wspólników. Drugi przepis jest regulacją wprowadzoną przez Kodeks spółek handlowych i stanowi dodatkowy instrument, który ma służyć ograniczeniu dysponowania majątkiem spółki w relacjach ze wspólnikami, jeżeli zagrażałoby to pokryciu kapitału zakładowego. Takie rozwiązanie prawne służy ochronie wierzycieli spółki niebędących wspólnikami tej spółki.
W niniejszym artykule przedstawione zostaną wybrane ryzyka związane z naruszeniem zakazu wypłat z majątku spółki prowadzących do uszczuplenia kapitału zakładowego, a więc sytuacje zaistnienia niezgodności z postanowieniem artykułu 189 § 2 k.s.h. Niemniej, aby właściwie rozumieć dyspozycję tego przepisu, należy jego interpretację powiązać z wyrażonym z paragrafie 1 tego artykułu ogólnym zakazem dokonywania wspólnikom zwrotu ich wkładów (z określonymi wyjątkami).
Otóż zakaz ten należy rozumieć jako brak zezwolenia na kreowanie jakichkolwiek tytułów prawnych, zarówno w sferze zobowiązań, jak i rozporządzeń, które prowadziłyby do zwrotu takich wkładów. W odniesieniu zaś do normy zakazującej dokonywania wypłat powodujących uszczuplenie pokrycia kapitału zakładowego przedmiotem zakazu są czynności rozporządzające prowadzące do powstania braku pełnego pokrycia kapitału zakładowego lub pogłębiające stan braku takiego pokrycia1.
W praktyce dość często można się spotkać z relacjami pomiędzy spółką z ograniczoną odpowiedzialnością a jej wspólnikiem lub wspólnikami, które mogą prowadzić do dokonywania płatności lub innych świadczeń przez spółkę na rzecz wspólników. W takich wypadkach należy zweryfikować, czy takie relacje nie naruszają zakazów zawartych w przepisach artykułu 189 k.s.h. Z obserwacji dokonanych w ramach prowadzonych spraw transakcyjnych, obejmujących analizy prawne dokumentów korporacyjnych i kontraktowych badanych spółek, wynika, iż zazwyczaj wspólnicy i same spółki bardziej pamiętają lub rozumieją zakaz zwrotu wniesionych wkładów do spółki niż zakaz otrzymywania wypłat, które prowadziłyby do niepełnego pokrycia kapitału zakładowego. Wydaje się, że szczególnie problematyczne dla zarządów spółek i ich wspólników jest ustalenie zakresu zakazu dokonywania wypłat uszczuplających pokrycie kapitału zakładowego powiązanego z zawartym w przepisie sformułowaniem „z jakiegokolwiek tytułu”. Należy w tym miejscu podkreślić, że także interpretacje prawne powołanego przepisu bywają rozbieżne.
Należy zwrócić uwagę, że ustawodawca nie dokonał rozróżnienia wypłat wynikających ze stosunków korporacyjnych i kontraktowych pomiędzy spółką i wspólnikami. Bezpośrednie wskazanie w przepisie, że z jakiegokolwiek tytułu wspólnicy nie mogą otrzymywać wypłat z majątku potrzebnego dla pełnego pokrycia kapitału zakładowego, oznacza nakaz szerokiego rozumienia tej regulacji. Przepis ten nie zawiera wyjątków.
Mogą jednak powstać problemy interpretacyjne w sytuacji, gdy wypłata na rzecz wspólnika jest dokonywana przez spółkę z takich tytułów jak na przykład: zapłata za otrzymane usługi, z tytułu świadczonej pracy, za dostawę towarów, jako zwrot pożyczki, wypłata uchwalonej dywidendy, zwrot dopłat. Część z przytoczonych tytułów ma charakter kontraktowy, a niektóre mają związek ze stosunkiem korporacyjnym pomiędzy spółką i wspólnikami (wypłata dywidendy, zwrot dopłat).
W praktyce dość często można napotkać dokumentację dotyczącą zobowiązań płatniczych spółek wobec wspólników wynikających ze skutecznie zawartych umów, na podstawie których spółki otrzymują od wspólników aktywa lub świadczenia, za które zapłata jest normalnym i oczekiwanym elementem stosunku gospodarczego. Niemniej w związku z kategorycznym brzmieniem artykułu 189 § 2 k.s.h. wskazane jest, aby prowadzone analizy prawne obejmowały badanie, czy w związku z realizacją zawartych ze wspólnikami umów występują ryzyka związane z naruszeniem zakazu dokonywania wypłat na rzecz wspólników, które mogłyby powodować (pogłębiać) niepokrycie kapitału zakładowego.
Wspólnicy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością będący jednocześnie dostawcami usług lub towarów, pożyczkodawcami, wynajmującymi nieruchomości na rzecz spółki lub dokonującymi innych świadczeń kontraktowych, muszą uwzględniać, że w związku z równoległym stosunkiem korporacyjnym pomiędzy nimi i spółką, mogą mieć odmienną sytuację prawną w porównaniu do podmiotów i osób niebędących wspólnikami, w zakresie możliwości otrzymania zapłaty za swoje świadczenia (np. jeżeli zachodzą przesłanki zawarte w artykule 189 § 2 k.s.h.). Zasadna jest interpretacja, że ograniczenie zawarte w przytoczonym artykule dotyczy różnych transakcji pomiędzy spółką i może stanowić ograniczenie także w zakresie płatności kontraktowych (niekorporacyjnych)2.
Można przyjąć, że stan pokrycia kapitału zakładowego występuje wówczas, gdy aktywa netto spółki, tj. majątek spółki pozostały po odjęciu szeroko rozumianych zobowiązań, jest równy co najmniej kwocie kapitału zakładowego (lub jest wyższy od kwoty tego kapitału).
W literaturze prawniczej podnosi się, że zakaz otrzymywania przez wspólników wypłat z majątku spółki potrzebnego do zachowania stanu pokrycia kapitału może być odnoszony nie tylko do zobowiązań związanych z zawartymi ze wspólnikiem umowami, w tym np. umowami pożyczek, ale także do relacji kontraktowych podlegających regulacjom prawa pracy.
Jeżeli wypłata wynagrodzenia dla wspólnika z tytułu świadczonej pracy powodowałaby uszczuplenie majątku potrzebnego na pokrycie kapitału zakładowego, wspólnik nie mógłby otrzymać takiego wynagrodzenia3.
Analizując zakres, w jakim powinno się stosować dyspozycję artykułu 189 § 2 k.s.h., należy zwrócić uwagę na cel, jaki chciał osiągnąć ustawodawca, wprowadzając ten przepis do kodeksu. Można uznać, że celem tym jest ochrona majątku spółki przed konstruowaniem rozwiązań, między innymi kontraktowych, które powodowały przesunięcia majątkowe na rzecz wspólników w sytuacji bliskości ryzyka występowania strat lub występującej już straty, a także zwiększenie ochrony wierzycieli spółki niebędących wspólnikami, a więc podmiotów, które nie mają korporacyjnych instrumentów wpływających na sytuację ekonomiczną spółki, nie posiadających prawa kontroli spółki i innych przywilejów związanych z uczestnictwem kapitałowym w spółce. Z tego względu istnieją argumenty za powołanym wcześniej szerokim rozumieniem zakazu zawartego w artykule 189 § 2 k.s.h. i obejmowaniem dyspozycją tego przepisu także tych sytuacji, w których w zamian za wypłaty spółka otrzymuje od wspólnika świadczenia ekwiwalentne4. Przyjęcie, że nabycie np. towarów od wspólnika i dokonanie za nie zapłaty nie zmienia sumy aktywów spółki, bowiem w miejsce środków pieniężnych wchodzą aktywa rzeczowe, nie w pełni odpowiada celowi omawianego przepisu. Taka zasada ekwiwalentności sprowadzałaby się wyłącznie do analizowania zmian w zakresie pozycji bilansowych i nie uwzględniałaby wielu szczególnych sytuacji, np. takich, w których produkty nabywane od wspólnika nie są spółce potrzebne (np. gdy wspólnik sprzedaje spółce swoje zapasy magazynowe, mimo że spółka także posiada wystarczający zapas określonych produktów).
Naruszenie zakazu otrzymywania przez wspólników wypłat z majątku spółki, potrzebnego dla pełnego pokrycia kapitału zakładowego, powoduje powstanie obowiązku zwrotu na rzecz spółki otrzymanych wypłat. Ponadto członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę, odpowiadają za jej zwrot solidarnie ze spółką. Zagadnienie to regulują przepisy artykułu 198 k.s.h. Należy jednak zwrócić uwagę, że ustawodawca rozszerzył dodatkowo krąg osób/podmiotów odpowiedzialnych za zwrot płatności na rzecz wspólnika naruszającej zasadę pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Jeżeli zwrotu wypłaty nie można uzyskać od odbiorcy, jak również od osób odpowiedzialnych za wypłatę, za ubytek w majątku spółki, który jest wymagany do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, odpowiadają wspólnicy w stosunku do swoich udziałów. Kwoty, których nie można ściągnąć od poszczególnych wspólników, rozdziela się między pozostałych wspólników w stosunku do udziałów. Jest to bardzo daleko idąca konsekwencja naruszenia artykułu 189 § 2 k.s.h. i stanowi istotne ryzyko dla wszystkich wspólników spółki, w której doszło do wypłaty lub wypłat uszczuplających pokrycie kapitału zakładowego.
Jacek Bondarewski, Zespół Prawa Korporacyjnego, Restrukturyzacji Spółek i Kontraktów Handlowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
Zobacz także K. Ziemnicka, J. Bondarewski, Ujemne pozycje bilansowe kapitałów własnych w spółkach w: P. Ciećwierz, I. Zielińska-Barłożek (red.), Ryzyka prawne w transakcjach fuzji i przejęć, Warszawa 2013, s. 115 i n.
__________________________________
1 A. Opalski Kapitał zakładowy. Zysk. Umorzenie Warszawa 2002 Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Lex Polonica nr 214737.
2 Odmiennie W. Jurcewicz W sprawie interpretacji art. 14 § 3 i art. 189 § 2 k.s.h. Przegląd prawa handlowego lipiec 2003 s. 25.
3 S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz T 2, wyd. 3 Warszawa 2005 r. art. 189 uwagi w części III.
4 Odmiennie A. Opalski Kapitał zakładowy. Zysk. Umorzenie Warszawa 2002 Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Lex Polonica nr 214737.