Lepsze warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Rosji. Jeszcze raz o projekcie zmian do Kodeksu cywilnego FR | Co do zasady

Głównym celem projektu jest podwyższenie jakości regulacji prawnych dotyczących działalności gospodarczej w Rosji poprzez zapewnienie wolności uczestnikom obrotu i jednoczesne zaostrzenie odpowiedzialności m.in. za czyny świadomie dokonane w złej wierze.

Jak już donosiliśmy, 27 kwietnia 2012 roku w Dumie Państwowej FR miało miejsce pierwsze czytanie projektu Ustawy Federalnej o wniesieniu zmian do Kodeksu cywilnego RF. Projekt został opracowany w ramach realizacji Koncepcji rozwoju ustawodawstwa cywilnego. Został on rozpatrzony i przyjęty w pierwszym czytaniu. Podczas 30-dniowego terminu na wniesienie poprawek zgłoszono ich ponad dwa tysiące. Niemniej jednak projekt ustawy może zostać przyjęty w drugim czytaniu jesienią roku bieżącego i wejść w życie 1 stycznia 2013 roku.

Poprawki do projektu ustawy są szeroko omawiane. W dyskusji aktywnie uczestniczą przedstawiciele wiodących rosyjskich firm prawniczych, którzy utworzyli organizację non-profit pod nazwą „Wspomaganie rozwoju prawa handlowego”. Jej członkami są: kancelarie adwokackie Jegorow, Puginskij, Afanasjew i Partniory, EDAS, Andriej Gorodisskij i Partniory, VEGAS-LEX, Linia Prawa, Kancelaria Adwokacka ALRUD, firmy prawnicze Capital Legal Services, Goltsblat BLP, Piepielajew Grupp, JUST i przedsiębiorstwo państwowe Bank Razwitija Wniesznieekonomiczeskoj Diejatielnosti (VNESHECONOMBANK).

W Rosji Kodeks cywilny jest podstawowym aktem normatywnym regulującym stosunki gospodarcze; ustawy dotyczące poszczególnych rodzajów spółek kapitałowych jedynie rozwijają przepisy kodeksu.

Istotne zmiany dotyczą wszystkich czterech części Kodeksu cywilnego FR. Zmiany wnoszone do nowej redakcji kodeksu dotyczy przede wszystkim pierwszej części kodeksu (prawo handlowe – osoby prawne, prawo rzeczowe, czynności prawne i inne) oraz jego części trzeciej (przepisy dotyczące międzynarodowego prawa prywatnego) i czwartej (prawo własności intelektualnej).

Zmiany i uzupełnienia odzwierciedlają całkowicie nowe podejście do regulowania relacji korporacyjnych: nastawione są na uproszczenie i unifikację statusu prawnego osób prawnych, podwyższenie wymogów dotyczących założenia, reorganizacji i likwidacji osób prawnych oraz obostrzenie odpowiedzialności majątkowej ich organów.

Prawo spółek

1) Wprowadza się nową klasyfikację osób prawnych, dzieląc je na korporacje (u podstaw których leży wspólnictwo) i unitarne osoby prawne (art. 65.1 projektu są to organizacje, których uczestnicy nie są wspólnikami). Zarówno w formie korporacji, jak i przedsiębiorstw unitarnych mogą powstawać organizacje komercyjne – przedsiębiorstwa, których celem jest osiągnięcie i podział zysku pomiędzy wspólników i niekomercyjne – typu non profit (NKO). Przez prawo wspólnictwa/udziału projekt rozumie prawo wspólników/udziałowców osoby prawnej do udziału w kierowaniu działalnością korporacji.

Nowy system klasyfikacji osób prawnych przedstawiony został w tabeli:

Wskazana klasyfikacja jest ważna w praktyce, ponieważ przewidziano jednolite prawa dla członków wszystkich korporacji (w tym także typu non profit) i jednolite zasady kierowania nimi (art. 65.2 i 65.3 projektu). Wyodrębnienie korporacji jako szczególnego rodzaju osoby prawnej doprowadziło do rozszerzenia praw udziałowców każdej korporacji, w tym prawa do udziału w kierowaniu spółką, prawa do otrzymywania informacji o sytuacji finansowej itd.

W projekcie przewidziano niepodważalny zakaz przekształcania przedsiębiorstwa, którego celem jest osiągnięcie i podział zysku pomiędzy wspólników, w organizację typu non profit i na odwrót.

2) Zlikwidowano szczególne rodzaje spółek akcyjnych – tak zwane zamknięte i otwarte spółki akcyjne, a także te, które nie przyjęły się w obrocie gospodarczym, tj. spółki z dodatkową odpowiedzialnością, których w ciągu 18 lat istnienia Kodeksu cywilnego FR  zgodnie z informacjami Jednolitego Państwowego Rejestru Osób Prawnych założono w Rosji zaledwie około 200.

3) Po raz pierwszy wprowadza się zamknięty (wyczerpujący) katalog organizacji typu non profit.

4) Z kolei spółki kapitałowe jako odmiana przedsiębiorstw, których celem jest osiągnięcie i podział zysku pomiędzy wspólników, mają być podzielone na publiczne i niepubliczne. Obecnie dla spółek niepublicznych ustanowione zostało uregulowanie prawne praktycznie nieróżniące się od tego dla spółek publicznych. Publiczne zostaną tylko te spółki akcyjne, których akcje przeszły proces emisji i są notowane albo oferowane publicznie (nie dotyczy to lokowania instrumentów dłużnych). Jest to po części związane z potrzebą publikacji sprawozdania z działalności osoby prawnej i bilansu rocznego. Publiczne spółki akcyjne będą funkcjonowały na podstawie rosyjskiego prawa papierów wartościowych.

5) Udziałowcom niepublicznych spółek kapitałowych zapewnia się szeroką swobodę w kształtowaniu ich wewnątrzkorporacyjnych stosunków. Będą oni mogli swobodniej określać strukturę zarządzania, w związku z czym będzie im przysługiwało prawo:

• rezygnacji z powołania jednoosobowego organu wykonawczego, a co za tym idzie przekazanie jego funkcji radzie nadzorczej,
• tworzenia kolegialnego organu zarządzania (dyrekcja, zarząd) bez obowiązkowego istnienia organu jednoosobowego (co wcześniej było niedopuszczalne),
• dokonania nowego podziału umocowań w drodze przekazania kompetencji walnego zgromadzenia (zgromadzenia wspólników) do rady nadzorczej i organu wykonawczego,
• zmiany trybu zwołania, przygotowania i przeprowadzenia walnych zgromadzeń (zgromadzeń wspólników).

Udziałowcy będą mogli zdecydować o praktycznie dowolnej wewnętrznej strukturze spółki, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w statucie spółki lub w umowie wspólników (shareholders agreement). Ta ostatnia może być zawierana przez wszystkich udziałowców albo przez niektórych z nich, z możliwością uczestniczenia w niej wierzycieli i osób trzecich. Strony takiej umowy są zobowiązane zawiadomić spółkę o jej zawarciu, w przeciwnym razie będą zmuszone pokryć ewentualne straty pozostałym udziałowcom. Jeżeli decyzje (uchwały) organów spółki lub warunki transakcji z udziałem stron umowy będą sprzeczne z umową wspólników, mogą być uznane za nieważne. Oprócz tego obowiązkowemu ujawnieniu będzie podlegać określona przez prawo informacja o umowach wspólników spółek publicznych.

6) Projekt ustawy wprowadza kilka poziomów dokumentów, które reglamentują działalność spółki. Statut (dla spółek osobowych – umowa założycielska) to jedyny obowiązkowy dokument, jaki powinien znaleźć się w każdej spółce. Wszystkie pozostałe dokumenty – wewnętrzne regulaminy, umowy wspólników – są fakultatywne; mogą z nich korzystać ci, którym podobne narzędzia są niezbędne w ich działalności gospodarczej.

7) Minimalna wysokość kapitału zakładowego Sp. z o.o. i S.A. nie zmienia się (10 tysięcy i 100 tysięcy rubli), jednak uregulowanie może stać się surowsze, gdyż w celu zapobieżenia nadużyciom przewidziano opłatę minimalnego kapitału spółek kapitałowych środkami pieniężnymi.

8) Zgodnie z ustawą przewidziana jest nowa forma ochrony interesów majątkowych udziałowców korporacji – przywrócenie prawa uczestnictwa w korporacji po bezpodstawnym umorzeniu akcji, wrogim przejęciu udziałów i innych bezprawnych czynnościach.

Istotnymi nowościami projektu w dziedzinie prawa spółek są także:

• Kompensacja strat poniesionych przez osoby trzecie, spowodowanych niezamieszczeniem danych w Jednolitym Państwowym Rejestrze Osób Prawnych, ich nieterminowym zamieszczeniem lub zamieszczeniem danych niezgodnych ze stanem faktycznym przez osoby prawne.
• Projekt ustawy odchodzi od kryteriów formalnych (głosu, udziału) kwalifikowania podmiotu zależnego i powiązanego i ustanawia jednolitą regulację dotyczącą powiązania prawnego spółek: współzależności, podmiotu kontrolowanego i kontrolującego (art. 53.2 i 53.3 projektu). Jednym z najbardziej skomplikowanych problemów w rosyjskim prawie spółek jest kwestia współzależności osób prawnych (affiliate company). Ustanowienie powiązania z innym podmiotem lub zależności od niego i związana z tym potrzeba otrzymania, na przykład, zgody walnego zgromadzenia na dokonanie pewnej czynności prawnej wiążą się z niebezpieczeństwem uznania jej za nieważną, z drugiej zaś strony wykaz podmiotów powiązanych czy zależnych może być praktycznie nieskończony.  Obecnie dochodzi do tego jeszcze subiektywna ocena sądu. Przewidziana jest możliwość bez względu na brak ku temu przesłanek w przepisach Kodeksu cywilnego FR przyznania przez sąd zależności między podmiotami w przypadku, gdy zostanie dowiedzione, że podmioty te uzyskały faktyczną możliwość wpływania na osoby prawne wskutek podjęcia uzgodnionych działań.
• Projekt (art. 53.1 i 53.4) wzmacnia dotychczasowe przepisy o odpowiedzialności majątkowej osób upoważnionych do występowania w imieniu osoby prawnej (tj. osób fizycznych kierujących spółką), a także członków jej organów kolegialnych (rad nadzorczych, zarządów itp.) i osób faktycznie decydujących o jej działaniach (kontrolujących).
• Wszystkie te osoby powinny zrekompensować straty wyrządzone przez nie osobie prawnej, jeśli zostanie udowodnione, że wykonując swoje prawa i obowiązki działały bez należytej staranności i nierozsądnie, w tym jeśli ich działania (zaniechania) pozostawały w sprzeczności z przyjętymi dobrymi praktykami lub ze zwyczajnym ryzykiem gospodarczym.
• Łączona reorganizacja spółek, która wcześniej była przewidziana wyłącznie dla spółek akcyjnych, a także po raz pierwszy pojawiająca się możliwość jednoczesnej reorganizacji więcej niż dwóch osób prawnych, w tym w różnej organizacyjno-prawnej formie.

Czynności prawne

1) „Przedumowna” odpowiedzialność przewiduje odpowiedzialność stron za nierzetelne prowadzenie lub przerywanie negocjowania umowy.

2) W przypadku przyjęcia nowej redakcji art. 380 Kodeksu cywilnego FR zostanie rozwiązany problem zabezpieczenia zadatkiem umowy przedwstępnej, w związku z czym uczestnicy obrotu będą mogli wykorzystywać dany sposób zabezpieczenia umowy przedwstępnej.

3) Zawierając umowę przedwstępną, strony nie będą musiały uzgadniać wszystkich istotnych warunków umowy głównej (docelowej) przewidzianych przez prawo, a tylko jej przedmiot, co wynika z art. 429 pkt. 3 Kodeksu cywilnego FR w projekcie (omawiana nowela usuwa ryzyko prawne uznania umowy przedwstępnej za niezawartą, jeśli strony, oprócz przedmiotu umowy głównej, nie uzgodniły innych przewidzianych przez prawo istotnych warunków).

4) Uregulowanie nienazwanego, ale szeroko wykorzystywanego w praktyce biznesowej sposobu zabezpieczenia zobowiązania – kaucji (art. 381.1 i 381.2 projektu).

5) Wprowadzany jest przepis, który w Polsce już od dawna funkcjonuje, a w Rosji dotychczas nie istniał: w stosunkach między przedsiębiorstwami będzie mogło być wykorzystywane pełnomocnictwo nieodwołalne (poświadczone notarialnie, bez prawa substytucji, z dokładnym opisem umocowań).

6) Wprowadza się warunkowe wykonanie zobowiązania. Pomimo zakazu dokonywania czynności prawnych pod warunkiem, którego spełnienie zależy wyłącznie lub głównie od jednej ze stron, wypełnienie zobowiązania, zrealizowanie, zmianę lub wygaśnięcie prawa dotyczącego zobowiązania umownego można będzie obwarować dowolnym warunkiem.

7) W istotny sposób uzupełnione zostają przepisy o odszkodowaniu i o dowodzeniu jego wysokości:

• prawo sądu do miarkowania (obniżania) kary umownej w stosunkach gospodarczych będzie ograniczone;
• strony będą mogły dochodzić odszkodowania za niewiarygodne zapewnienia, przedstawione podczas zawierania umowy lub po jej zawarciu;
• wysokość szkody powinna być określana przez sąd nawet w przypadku niemożliwości jej autentycznego określenia;
• ważną nowością jest przepis przewidujący, że wykorzystywanie przez wierzyciela innych przewidzianych przez ustawę lub umowę sposobów ochrony naruszanych praw nie pozbawia go prawa wymagania od dłużnika naprawienia szkód wyrządzonych wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (to prawo może być ograniczone tylko przez ustawę);
• wyjaśnienie znaczenia pojęcia „pełne odszkodowanie”: to naprawienie wyrządzonej szkody polegające na przywróceniu stanu poprzedniego, w rezultacie którego wierzyciel powinien znaleźć się w takiej sytuacji, w jakiej znajdowałby się, gdyby zobowiązanie było wykonane należycie;

8) Stanie się możliwe wykorzystanie indemnity: w relacjach między przedsiębiorcami strony będą mogły ustalać prawo jednej ze stron do dochodzenia od drugiej strony odszkodowania z tytułu strat majątkowych powstałych w związku z wykonaniem, zmianą albo wygaśnięciem zobowiązania, w tym także w razie wykonania zgodnych z prawem działań przez osoby trzecie;

9) Będą wprowadzone nowe konstrukcje umowne, a mianowicie:

• umowa ramowa (umowa z otwartymi warunkami);
• umowa opcjonalna (umowa o bezwarunkowym prawie zawarcia określonej umowy);
• umowa abonencka (umowa z wykonaniem na żądanie);
• umowa escrow (warunkowe deponowanie).

Międzynarodowe prawo prywatne

Kwestie międzynarodowego prawa prywatnego, mające bezpośrednie znaczenie w spornych stosunkach prawnych z udziałem w szczególności osób zagranicznych, w tym polskich osób fizycznych i prawnych, są również poddane poważnym zmianom:

1) W przypadku wprowadzenia zmian w art. 1191 Kodeksu cywilnego FR strony nie będą dowodzić treści norm prawa obcego, a „przedstawiać informacje o treści takich norm”. Tym samym ze stron zdjęty będzie ciężar udowadniania przeprowadzania dowodu, pozostanie jedynie obowiązek przedstawienia informacji, na podstawie których sąd określi treść odpowiednich norm prawa obcego. W takim przypadku zmianie ulegnie nie tylko materialno-prawny, ale też procesowy komponent stosunków prawnych.

2) Zgodnie z art. 1202 Kodeksu cywilnego FR prawem właściwym osoby prawnej jest prawo państwa, w którym dana osoba ma siedzibę. Na podstawie norm tego prawa kształtuje się szereg bardzo ważnych kwestii, wśród których znajduje się forma organizacyjno-prawna, wymagania dotyczące nazwy osoby prawnej, problem jej zdolności prawnej (art. 1202 pkt 2 projektu).

Projekt zamierza uzupełnić ten wykaz. W przypadku przyjęcia poprawek problemy odpowiedzialności założycieli i udziałowców z tytułu zobowiązań osoby prawnej będą rozwiązywane także na podstawie prawa właściwego osoby prawnej (art. 1202 pkt 2 ppkt 9 projektu).

W niniejszym artykule opisano zaledwie część zmian zawartych w projekcie ustawy. Co więcej, zmiany te należy postrzegać jako „pierwszą falę”, gdyż będą one wyjaśniane w ustawach specjalnych, a następnie znajdą swoją wykładnię w procesie stosowania prawa.

Powyższe poprawki bez wątpienia mają wesprzeć wzrost aktywności biznesowej w Federacji Rosyjskiej i zwiększyć atrakcyjność Federacji dla zagranicznych inwestorów, w tym także polskich. Co ważne, poszerzają one możliwości zabezpieczenia interesów kontrahentów zagranicznych w umowach z rosyjskimi partnerami regulowanych z tego lub innego powodu przez prawo rosyjskie.

Natalia Wasilenko, prawnik rosyjski, konsultant Russian Desk kancelarii Wardyński i Wspólnicy