"Pewny" zastaw finansowy mimo braku daty pewnej
01.12.2011
już obowiązujące | upadłości i restrukturyzacje
Ostatnia nowelizacja Prawa upadłościowego i naprawczego miała zapewnić realizację praw wierzyciela wynikających z zabezpieczeń finansowych w razie ogłoszenia upadłości dłużnika, czyli poprawić bezpieczeństwo transakcji zawieranych na rynku finansowym.
Nowelizacja Prawa upadłościowego i naprawczego
Obowiązująca od 20 lipca br. nowelizacja Prawa upadłościowego i naprawczego została dokonana ustawą z dnia 28 kwietnia 2011 r. Konieczność tej nowelizacji wynikła z potrzeby dostosowania niektórych przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego do przepisów ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (dalej ustawa o zabezpieczeniach finansowych), która tworzy wyodrębniony reżim prawny ustanawiania i wykonywania wskazanych w niej zabezpieczeń.
Jedna z istotnych zmian wprowadzonych nowelizacją to zniesienie wymogu zachowania szczególnej formy umowy ustanawiającej zabezpieczenie finansowe (tj. zastaw finansowy, przeniesienie na zabezpieczenie lub blokadę) dla jej skuteczności wobec masy upadłości. Jednocześnie ustawodawca przyznał zastawnikom uprawnionym z zastawu finansowego prawo przejęcia na własność, w trakcie postępowania upadłościowego, przedmiotu zabezpieczenia, jeśli umowa zastawnicza przewiduje taką możliwość (dotychczas taka opcja była zastrzeżona jedynie dla zastawników uprawnionych z zastawu rejestrowego).
Dotychczasowy stan prawny
Zgodnie z dotychczas obowiązującymi zasadami wierzyciel, chcąc zapewnić sobie skuteczne zaspokojenie swoich roszczeń wobec upadłego w postępowaniu upadłościowym, musiał dopilnować, aby umowa ustanawiająca dane zabezpieczenie finansowe była zaopatrzona w datę pewną w rozumieniu art. 81 k.c. Data pewna miała stanowić obiektywny punkt odniesienia, determinujący chwilę powstania i prawdziwość ustanowienia zabezpieczenia finansowego. Miała zatem służyć zwiększeniu pewności obrotu i wzmocnieniu ochrony pozostałych wierzycieli. Niezachowanie tej formy skutkowało tym, iż wierzytelności przysługujące wierzycielowi i objęte zabezpieczeniem na podstawie umowy ustanawiającej zabezpieczenie finansowe nie wchodziły do masy upadłości i nie były uwzględniane przy podziale majątku upadłego. Gdyby zaś wierzyciel zgłosił taką wierzytelność, wówczas nie podlegałaby ona umieszczeniu na liście wierzytelności. W konsekwencji wierzyciel był pozbawiony możliwości zaspokojenia swoich roszczeń w postępowaniu upadłościowym.
Jednocześnie ustawa o zabezpieczeniach finansowych przewidywała wyraźnie, iż ustanowienie zastawu finansowego nie wymaga zawarcia umowy z datą pewną ani z podpisami notarialnie poświadczonymi. Przepis art. 7 ustawy o zabezpieczeniach finansowych łagodził więc wymogi k.c., przewidujące zachowanie formy pisemnej z datą pewną dla ustanowienia zastawu na prawie (ponieważ zastaw finansowy jest zastawem na prawach, zastosowanie mają do niego odpowiednie przepisy k.c. regulujące tę instytucję). Warto też przypomnieć, iż ustawa o zabezpieczeniach finansowych implementowała do polskiego porządku prawnego dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/47 z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie uzgodnień dotyczących zabezpieczeń finansowych. Celem tej dyrektywy było m.in. ograniczenie barier administracyjnych związanych z korzystaniem z zabezpieczeń finansowych poprzez odformalizowanie czynności zmierzających do ich ustanowienia.
Należy jednak zwrócić uwagę, że regulacja ustawy o zabezpieczeniach finansowych odnosi się tylko do kwestii ważności ustanowienia zastawu finansowego. Jej stosunek do regulacji dotyczącej skuteczności takiego zabezpieczenia wobec masy upadłości, zawartej w Prawie upadłościowym i naprawczym, był niejasny. Istniejącą niespójność, prowadzącą do licznych problemów w praktyce, usunąć próbowała wspomniana nowelizacja, która wyraźnie wyłączyła zabezpieczenia finansowe (w tym zastaw finansowy) spod regulacji art. 84 ust. 2 Prawa upadłościowego i naprawczego, przewidującej sankcję bezskuteczności wobec masy upadłości dla czynności dokonanych bez zachowania przepisanej formy. W konsekwencji umowa zastawu finansowego nie musi, począwszy od lipca tego roku, zostać opatrzona datą pewną, aby wierzyciel mógł skutecznie zgłosić swą wierzytelność w postępowaniu upadłościowym.
Zmiany zastawu wprowadzone nowelizacją prawa hipotecznego
Pomimo zmiany wprowadzonej nowelizacją Prawa upadłościowego i naprawczego nadal pozostała niejasna kwestia formy umowy zastawniczej wymaganej przez ustawodawcę dla skuteczności zastawu finansowego w egzekucji singularnej. Regulacja zastawu finansowego stała się bowiem jeszcze bardziej nieczytelna po zmianach Kodeksu cywilnego, jakie zostały dokonane przy okazji ostatniej nowelizacji ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Zgodnie z dodanym w art. 307 k.c. ustępem 3 zastaw jest skuteczny wobec wierzycieli zastawcy, jeśli ustanowiony został na piśmie z datą pewną. Jednocześnie stosowne zmiany ustawodawca wprowadził do art. 1025 k.p.c., przenosząc wierzytelności zabezpieczone zastawem zwykłym z kategorii 8, gdzie się dotychczas znajdowały, do kategorii 5. Tym samym wierzytelności zabezpieczone zastawem zwykłym zostały zrównane w kolejności zaspokojenia z innymi wierzytelnościami zabezpieczonymi rzeczowo, wskazanymi w tej kategorii.
Konsekwencje praktyczne nowelizacji
Powstaje w tym miejscu pytanie, w jakiej kolejności zaspokojona zostanie w postepowaniu egzekucyjnym wierzytelność zabezpieczona zastawem finansowym, jeśli umowa zastawnicza zawarta została bez dochowania wymogu daty pewnej, czyli stosownie do dyspozycji art. 7 ust. 1 ustawy o zabezpieczeniach finansowych.
Jak się wydaje, nowelizacja art. 307 k.c. miała na celu, wobec zmian wprowadzonych do art. 1025 k.p.c., wyeliminowanie czy przeciwdziałanie ewentualnym nadużyciom, do jakich mogliby uciekać się nieuczciwi dłużnicy w postępowaniu egzekucyjnym. Przy pozostawieniu dotychczasowej regulacji, zgodnie z którą do ustanowienia zastawu zwykłego potrzebne było jedynie zawarcie umowy i wydanie rzeczy, dłużnicy mogliby powoływać się na obciążenie zastawem przedmiotów, do których skierowana została egzekucja. Prowadziłoby to do naruszenia praw wierzycieli zabezpieczonych hipoteką czy zastawem rejestrowym, czyli prawami jawnymi wpisanymi do publicznych rejestrów.
Przyjęcie, iż zastaw finansowy, jako szczególna odmiana zastawu zwykłego, podlega regulacji art. 307 ust. 3 k.c., prowadzi do sytuacji, w której forma umowy zastawniczej podlega de facto trzem reżimom prawnym, z których wynikają odpowiednio: brak wymogu zachowania formy pisemnej z datą pewną czy z podpisami poświadczonymi notarialnie dla ważności ustanowienia zastawu, konieczność opatrzenia umowy datą pewną dla skuteczności obciążenia zastawem wobec wierzycieli zastawcy i w końcu zniesienie wymogu opatrzenia umowy datą pewną dla zaspokojenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Nie wydaje się, by intencją ustawodawcy było złagodzenie wymogów formalnych zastawu finansowego w postępowaniu upadłościowym, przy jednoczesnym zaostrzeniu tych wymogów w postępowaniu egzekucyjnym.
Także wykładnia prowspólnotowa, dokonywana w świetle wspomnianej wyżej dyrektywy, prowadzi do podobnych wniosków. Dyrektywa wyraźnie stanowi, iż państwa członkowskie mają zapewnić, aby ustanowienie, ważność, usprawnienie i wykonalność zabezpieczenia finansowego nie były uzależnione od wykonania jakiejkolwiek czynności formalnej. Przyjęcie, iż zastaw finansowy dla swej skuteczność względem wierzycieli zastawcy wymaga zawarcia umowy z datą pewną, byłoby zatem sprzeczne z celami dyrektywy. Niemniej jednak, z uwagi na niejasne przepisy i wobec wprowadzonej zmiany kolejności zaspokajania wierzytelności zabezpieczonych zastawem zwykłym w postępowaniu egzekucyjnym, umowy ustanawiające zastaw finansowy w praktyce nadal opatrywane są datą pewną, z obawy przed ewentualną nieskutecznością takiego zabezpieczenia w egzekucji.
Ewa Jasic, Zespół Bankowości i Finansowania Projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy
